Taalschap

Van ambiguïteit of dubbelzinnigheid is sprake als een zin voor meerdere uitleg vatbaar is. Het is een stijlfout als dat onbedoeld is. Immers, de lezer moet dan energie besteden aan het achterhalen wat de schrijver precies bedoelt.

Zinnen kunnen ambigu zijn doordat er een homoniem in staat (lexicale ambiguïteit), of doordat de zin op verschillende manieren ontleed kan worden (syntactische ambiguïteit).

De volgende voorbeelden demonstreren het tweede.

Syntactische ambiguïteit

Allochtonen voelen zich te snel gediscrimineerd.

Allochtonen vinden te snel dat ze gediscrimineerd worden.
Allochtonen vinden dat ze te snel gediscrimineerd worden.

We zijn tegenwoordig met steeds minder tevreden.

Om tevreden te zijn, hebben we
… steeds minder nodig.
… steeds meer nodig.

Die varkens zijn te vet om te eten.

Die varkens zijn zo vet, dat ze niet meer kunnen eten.
Die varkens zijn zo vet, dat we ze niet meer kunnen eten.

Vooral bepalingen maken een zin vaak ambigu, doordat niet altijd duidelijk is waar de bepaling bij hoort.

Mijn dochter is gelukkig getrouwd

Gelukkig is het zo, dat mijn dochter getrouwd is.

Mijn dochter heeft een gelukkig huwelijk.

De ontevreden patient eist behandeling van haar arts.

De patient eist dat haar arts haar behandelt.

De patient eist dat haar arts behandeld wordt.

Ook beknopte bijzinnen kunnen ambiguïteit veroorzaken, als van een bepaald zinsdeel niet duidelijk is of het tot de hoofdzin of tot de bijzin behoort.

Binnenkort start de cursus Leer uw hond gehoorzamen.

Leer uw hond iets, namelijk: gehoorzamen. (uw hond is voorwerp bij Leer)

Leer zelf iets: namelijk: uw hond gehoorzamen. (uw hond is voorwerp bij gehoorzamen)

Hij vraagt zijn zoon een flink bedrag te geven.

Hij vraagt zijn zoon om een flink bedrag te geven.

Hij vraagt om zijn zoon een flink bedrag te geven.

Meervoudige ambiguïteit

Zinnen kunnen meervoudig ambigu zijn, bijvoorbeeld door een combinatie van bepalingen en beknopte bijzinnen.

Hij belooft zijn vrouw elke dag te bellen.

Hij belooft elke dag iets aan zijn vrouw, namelijk: bellen.

Hij belooft iets aan zijn vrouw, namelijk: elke dag bellen.

Hij belooft elke dag iets, namelijk: zijn vrouw bellen.

Hij belooft iets, namelijk: zijn vrouw elke dag bellen.

We hoorden de zangeres gelukkig niet met opzet vals zingen.

Hier zou een tekst van jezelf moeten staan.

Stijlfouten

[rechtsklik: nieuw venster]

Alle behandelde stijlfouten op een rij, inclusief de korte beschrijvingen

Hetzelfde begrip wordt twee keer uitgedrukt met synoniemen.
bovendien ... ook, maar ... echter

Een bepaling noemt een eigenschap die deel uitmaakt van de betekenis van het bepaalde woord.
een ronde cirkel, vette olie

Twee ontkennende woorden in één zin. Logisch heffen ze elkaar op.
Hij ontkende dat hij er niets mee te maken had.

Ook wel telegramstijl genoemd. Functiewoorden, woorden die niet bijdragen aan de betekenis van de zin, worden weggelaten. Prima in spreektaal en reclamefolders, maar niet in zakelijke teksten.
De premier nam de kritiek niet serieus. Een ernstige vergissing.

Door woorden weg te laten klopt de betekenis niet meer. Meestal gaat het mis bij voorwaardelijke bijzinnen en bij vergelijkingen.
Als ik er goed over nadenk, heb je toch gelijk.
Het gehakt van de slager op de hoek is veel minder vet dan de slager van de supermarkt.

Een woord verandert van vorm, soms door associatie met de betekenis, ook wel als het om een leenwoord gaat.
rontonde, pendaal, indentificatie
takke- [Frans attaque beroerte], pakkie-an [Maleis bagian taak]

Woorden of uitdrukkingen worden verward en gemengd: een stukje van de een, een stukje van de ander.
Je felle reactie was geheel overbarig. [overbodig + voorbarig]
Waait het zo hard? Je haar zit helemaal door de war. [door elkaar + in de war]
Je moet de huid niet verkopen voor het avond is.

In plaats van het bedoelde woord, staat er een woord dat er qua klank op lijkt, maar dat iets heel anders betekent. Vaak heeft het malapropisme een komisch effect. De term komt vermoedelijk uit het Frans: mal à propos ongepast
Meneer, ik wil graag een katheter voor mijn spreekbeurt

Ook contextfout genoemd. Van een tweetal woorden die qua vorm, betekenis of beide sterke overeenkomst vertonen, wordt in een bepaalde context net de verkeerde gekozen.
als/dan, hun/hen, te danken aan/te wijten aan, omdat/doordat

Een woord dat een zeer algemene, vage betekenis heeft, neemt de plaats in van een woord dat de bedoeling beter en nauwkeuriger uitdrukt.
___ vindt, heeft plaats verdringt onderwijs wordt gegeven, een verdrag gesloten, het examen afgelegd, slag geleverd].

Ook leenvertaling of calque genoemd. Een woord of woordgroep uit een andere taal wordt vernederlands.
Middels i.p.v. door middel van, zestiger jaren i.p.v. `jaren zestig.

Een register is een stijl die past bij de context. De context wordt bepaald door de situatie en de gesprekspartners. Er zijn verscheidene registers, variërend van zeer informeel tot zeer formeel.
De vijf belangrijkste registers zijn vulgair, informeel, neutraal, formeel, archaïsch.

Letterlijk: tegenspraak in termen. Het gaat om een verbinding tussen woorden die leidt tot een onmogelijkheid.
Een bindend advies, een rustig hardrock-nummer

Een woordgroep of een zin met meer dan een betekenis.
Waar zei de chauffeur dat we moesten uitstappen?
Zij beloofde hem een boek te geven.
Diogenes zoekt wijze mensen met een lantaarn.
Karel beweerde drie keer aangebeld te hebben.
Veel mensen hebben de enquete niet ingevuld.

Bepalingen, bijv. ontkenningen, hebben een bereik: het deel van de zin waar de bepaling betrekking op heeft. Als de bepaling op een onhandige plaats staat, klopt de betekenis niet of ontstaat dubbelzinnigheid.
Iedereen zag Kemkers verschrikt zijn pupil de verkeerde kant op sturen.
Ik wil niet dat je zo lang aan de computer zit.

Verzamelnaam voor stijlfouten waarbij het spaak loopt met beeldspraak:
cliché (gemeenplaats): versleten, voorspelbare beeldspraak,
bombast: gezwollen taalgebruik; overdreven, misplaatste beeldspraak,
beeldontsporing (letterlijke beeldspraak): het gebruikte beeld is letterlijk van toepassing

Ook wel: ontspoorde zin. Een zin bestaat uit twee zinspatronen die niet op elkaar aansluiten.
In het begin kon ik het nog wel volgen, maar hoe verder we kwamen snapte ik er niks meer van.
Tragisch is, dat als je per ongeluk in de verkeerde baan rijdt, wordt je dan meteen gediskwalificeerd.

De formele relatie (persoon, getal, geslacht) tussen twee zinsdelen klopt niet.
1. tussen persoonsvorm en onderwerp
2. tussen verwijswoord en antecedent

Een beknopte bijzin heeft een verzwegen onderwerp. Dat verzwegen onderwerp moet een geschikt antecedent vinden in de hoofdzin, anders volgt een onjuiste interpretatie.
Zonder de vertraging te melden, landde het vliegtuig veel te laat.

In een nevenschikkende zin mag je een zinsdeel in de ene zin weglaten als het al genoemd wordt in de andere zin. Er zijn wel een paar voorwaarden. Als aan die voorwaarden niet is voldaan, heb je een samentrekkingsfout.
*Die man heeft me opgelicht en __ heb ik meteen aangegeven. (ander zinsdeel)
*Ik fluit een liedje en __ mijn hond. (andere betekenis)

In zekere zin een typografische fout. Een deel van een (samengestelde) zin wordt uit die zin losgemaakt en zelfstandig weergegegeven, met een hoofdletter/
losgebroken zinsdeel: Scholieren krijgen gerichte informatie over de blinde hoek van vrachtwagens. Met als doel ongelukken te voorkomen.
verbroken nevenschikking: Het doel van de voorlichting is om ongelukken te voorkomen. Want dat hoort ook bij het bouwen aan de N57.

Tussen twee woorden of zinsdelen die bij elkaar horen is een overvloed aan bepalingen of andere zinsdelen gevoegd. De lezer kan het niet meer volgen en moet de zin twee of drie keer lezen om te weten wat er staat.
De politicus gaf, zonder dat hij vermoedde dat hij daarmee zijn partijgenoten in de tweede kamer in moeilijkheden bracht doordat het nu voor iedereen duidelijk was dat de partij niet op één lijn zat, een interview aan Nova.

De delen van een opsomming of een vergelijking moeten dezelfde grammaticale vorm en functie hebben.
Op mijn verjaardag kreeg ik een scheerapparaat, een doos sigaren en de kriebels van al die aandacht.
De klant maakte bezwaar tegen de lange levertijd, de gescheurde verpakking en dat de prijs niet volgens afspraak was.
Om echt goed te worden in wiskunde is het verstandig om er eerst voor te zorgen alles te snappen en vervolgens dat je veel oefent.
Er zijn drie argumenten voor deze stelling: in de eerste plaats …, in de tweede plaats … ten derde …
Zeeuwen zijn in het algemeen wat stugger dan de gemiddelde Hollander.
Ze zeggen wel dat vroeger alles beter was, maar men vergeet dat ze dat vroeger ook zeiden.

Blijf bij eenmaal gemaakt keuzes, zowel voor de opmaak als voor de tekst zelf. Tussenkoppen kunnen cursief of vetgedrukt zijn, maar wel steeds hetzelfde. VWO kun je met hoofdletters of met kleine letters spellen, maar wel steeds hetzelfde. Het meervoud van gedaante mag gedaanten of gedaantes zijn, maar wel steeds hetzelfde. Enzovoort. Of moet het zijn enzovoorts? Maakt niet uit, als het maar steeds hetzelfde is.

Hetzelfde woord komt hinderlijk vaak terug, waardoor de tekst saai en kinderlijk wordt. Genoemd naar het schoolreisje-opstel: Toen stapten we in de bus, en toen gingen we liedjes zingen, en toen stopten we bij een speeltuin, en toen ging ik op de schommel, …

Een woordgroep die geen betekenis aan de zin toevoegt, maar wel zeer frequent gebruikt wordt. Eigenlijk is het op een gegeven moment dus niets anders dan vulling, zeg maar.
dus, eigenlijk, zeg maar, je weet wel, op een gegeven moment,

De lijdende vorm wordt overmatig gebruikt. De tekst wordt daardoor onpersoonlijk en saai gemaakt.

[] Overmatig gebruik van modale hulpwerkwoorden (kunnen, willen, mogen, moeten, zullen) en modale bijwoordelijke bepalingen, vooral in een brief. Modalitis leidt tot een kruiperige, nederige stijl, die eerder irritatie dan sympathie opwekt.

[] Vermijd, vooral in brieven, om zinnen met ik te beginnen, vooral aan het begin van een alinea, en zeker de eerste.