Taaldaden

Het Nederlands beschikt, net als andere talen, over werkwoorden die taaldaden of taalhandelingen noemen. Taaldaden zijn dingen die je doet, door simpelweg iets te zeggen. De werkwoorden waarmee taalhandelingen verricht worden, heten taalhandelingswerkwoorden. De theorie van taalhandelingen is ontwikkeld door de Britse filosoof John Austin en zijn leerling, de Amerikaan John Searle.

Taalhandelingswerkwoorden zelf verwijzen naar doelen die je met taal probeert te bereiken; van die eigenschap maken we gebruik door taalhandelingswerkwoorden op te vatten als benamingen voor tekstdoelen.

Voorbeelden

toont twee zinnen met een taalhandelingswerkwoord.

Voorbeelden van taalhandelingswerkwoorden

1. Ik beloof je dat ik niet meer tegen je zal liegen.
2. Ik raad je aan om hem niet meer te geloven.

Het aardige van dit soort zinnen is dat je iets doet door het te zeggen. Na het uitspreken van a heb je daadwerkelijk een belofte gedaan, met de verplichting om na te komen wat je beloofd hebt. In b heb je het advies gegeven door het te zeggen.

Hoe werken taaldaden?

Impliete taaldaden

De meeste taaldaden zijn impliciet. Dat er een taaldaad verricht wordt, is dan niet aan de vorm van de uiting te zien, maar moet worden afgeleid uit de context.

Een impliciete taalhandeling is, met andere woorden, een uiting die een andere lading heeft dan de letterlijke betekenis.

Iemand die in een volle trein aan een medepassagier vraagt of ze er even langs mag, is niet gïnteresseerd of ze, in letterlijke zin, toestemming heeft om er langs te gaan. Ze bedoelt — en iedereen snapt dat — haar vraag als een verzoek om opzij te gaan. Het uiteindelijke doel is dat er ruimte ontstaat zodat ze er langs kan. Impliciete taalhandelingen hebben dan ook drie lagen.

De eerste laag: de locutie.

Dit is de laag die aan de oppervlakte ligt; de uiting zelf, met zijn letterlijke betekenis.

De tweede laag: de illocutie.

Dit is de laag van de verborgen taalhandeling zelf; in dit geval een verzoek.

De derde laag: de perlocutie.

Dit is de laag van de gehoopte uitkomst; in dit geval dat de aangesproken persoon een stapje opzij doet.

Het is niet in het algemeen vast te stellen wat de perlocutie, het gehoopte effect, precies is; dat is helemaal afhankelijk van de context, met name de spreker. Iemand kan een ander bijvoorbeeld een geschenk aanbieden in de hoop aardig gevonden te worden, om een goede indruk te maken, om de ander blij te maken, en om nog een heleboel andere redenen.

Voorbeeld van een impliciete taaldaad

1. Het begint hier een beetje af te koelen!
   locutie
2. Ik verzoek om actie waardoor ik het warm krijg.
   illocutie
3. bijv.: De aangesprokene draait de thermostaat op.
   perlocutie

Voorbeeld van een impliciete taaldaad

1. Het is al kwart over acht!
   locutie
2. Ik waarschuw je dat je te laat dreigt te komen.
   illocutie
3. bijv.: De aangesprokene vertrekt.
   perlocutie

Soms lukt het niet om met impliciete taaldaden iemand zover te krijgen dat hij doet wat je van hem verwacht. De taalhandeling kan dan expliciet worden gemaakt. De illocutie vervangt dan de locutie (door een taalhandelingswerkwoord te gebruiken) én de perlocutie (door duidelijk te zeggen wat je precies wilt bereiken).

De doelen van veel taaldaden passen naadloos in het schema van tekstdoelen; vaak is een taaldaad er dan ook op gericht om het denkraam of het gedrag van de aangesprokene te beïnvloeden.

Zulke taaldaden heten respectievelijk assertief en directief.

Voorbeeld van assertieve en directieve expliete taaldaad

1. Ik deel je mee dat …
   assertief
   informeren
2. Ik verbied je om …
   directief
   overreden

Taaldaden als tekstdoelen

We hoeven dus maar een lijst te maken van assertieve en directieve taalhandelingswerkwoorden. Diezelfde lijst kan dan fungeren als een lijst van mogelijke tekstdoelen, omdat assertieve en directieve doelen nu eenmaal doorgaans met teksten nagestreefd worden.

Hier is een begin van zo'n lijst. Wat onmiddelijk opvalt is dat we een flink aantal oude bekenden tegenkomen. In sommige herkennen we het piramideschema van tekstdoelen uit les één van deze module, andere komen we tegen in de lijst van functies van (groepen van) alinea's in de module Tekstbouw.